بررسی تاثير تمرکز اقتصادي بر بهرهوري در صنایع کارخانهاي ایران

فصلنامه تحقيقات توسعه اقتصادي زمستان 33 فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی-شماره شانزدهم-زمستان 933- صفحات 92-95 بررسی تاثير تمرکز اقتصادي بر بهرهوري در صنایع کارخانهاي ایران 3 روحاله شهنازي 2 محمد سعيد ذبيحیدان چکيده تاریخ دریافت: 933/9/0 تاریخ پذیرش: 933/9/2 یکی از موضوعات مهم در هر صنعت بررسی وجود بهرهوری و عوامل موثر بر بهرهوری در آن صنعت میباشد. سوال مهم این تحقیق این است که چه عواملی بر بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران تاثیرگذار میباشد برای این منظور 3 صنعت کارخانهای ایران را برای سالهای 93-935 مورد آزمون قرار گرفتهاند. در این مقاله ابتدا شاخص الیسن گلیسر به عنوان یکی از بهترین شاخصهای محاسبه کننده تمرکز جغرافیایی معرفی شده و میزان تمرکز صنایع کشور بر اساس این شاخص محاسبه شده است. سپس با استفاده از مدل کیکونی و هال )9( و برخی مطالعات انجام شده قبلی مدل تجربی در خصوص عوامل تعیین کننده بهرهوری بنگاهها برای آزمون تجربی اثر تمرکز بر بهره- وری طراحی شده است. جهت برآورد از روش GMM استفاده شده است. بر اساس نتایج برآورد شده تمرکز فعالیت صنعتی دارای تاثیر مثبت بر بهرهوریدارد. همچنین نتایج بیانگر وجود ارتباط U معکوس میان تمرکز و بهرهوری است. از طرفی نتایج نشان می دهد که تاثیر بهرهوری در دوره قبل نیروی کار تحقیق و توسعه بر بهرهوری مثبت و معنادار است. همچنین ضریب برآوردی متغیر ضربی الیسون گلیسر در نیروی کار مثبت و معنادار است که نشان میدهد تمرکز بیشتر عالوه بر تاثیر مستقیم بر بهرهوری از طریق بهبود کیفیت نیروی کار نیز سبب بهبود بهرهوری شده است. کلمات کليدي: تمرکز بهرهوری الیسون گلیسر GMM صنایع کارخانهای ایران. طبقه بندي.C3,L25,R3 :JEL Email: r25shahnazi@yahoo.com Email: zabihidansaeed@yahoo.com - استادیار بخش اقتصاد دانشگاه شیراز )نویسنده مسئول( 2- دانشجوی دکتری اقتصاد دانشگاه رازی کرمانشاه

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 9 3 -مقدمه توجه به تمرکز جغرافیایی فعالیت های تولیدی یک پدیده مهم در دهه های اخیر است. یکی از 9 تجربه های موفق در تمرکز صنعتی را می توان به سیلیکون ولی در آمریکا اشاره نمود که توجه بسیاری از اقتصاددانان را به خود جلب نمود و تحقیقات بسیاری را در قالب "جغرافیای 4 3 اقتصادی " پدید آورد که شروع مجدد آن توسط کروگمن )99 9( بوده است. تمرکز می می تواند در سطوح مختلف جغرافیایی رخ دهد مثال در سطح یک شهر یا سطح استانی. از مزایای تمرکز فعالیت های تولیدی می توان به سرریز دانش تخصصی سازی وجود کاالهای عمومی محلی و کاهش هزینه های مبادله در صنایع اشاره نمود. اخیرا تئوری های مطرح شده توسط 5 نیاری )009 ) و دورانتون و پوگا )004 ) توضیحاتی در مورد اساس تمرکز ارائه داده اند. سوال مهمی که باید به آن پاسخ داده شود این است که آیا تمرکز فعالیت های تولیدی بهرهوری 2 بنگاهها را افزایش میدهد یا خیر مطالعات بسیاری در خارج از کشور از جمله چیکنی )00 ) و الل شالیزی و همکارش )004( انجام شده که نشان دهنده وجود یک رابطه معنادار و مثبت بین تمرکز و بهره وری میباشد. جهت سنجش تمرکز شاخصهای زیادی از جمله هرفیندال و هریشمن طراحی شده که یک از مهمترین این شاخصها شاخص الیسون گلیسر میباشد. سنجش تاثیر تمرکز صنعتی بر بهره- وری در صنایع ایران به لحاظ مباحث مکانیابی صنعتی و مطالعات آمایش سرزمین از اهمیت اساسی برخوردار است که این مطالعه با هدف بررسی این اثر انجام شده است. در ادامه این تحقیق مبانی نظری ارتباط میان تمرکز و بهرهوری هم به لحاظ مسیرهای اثر گذاری و هم در قالب مدل نظری کیکونی و هال )9( بررسی میشود. همچنین شاخص الیسون گلیسر به عنوان یکی از بهترین شاخصهای تمرکز که در این مقاله از آن استفاده شده است معرفی میشود. سپس مدلی جهت بررسی تاثیر تمرکز بر بهرهوری طراحی شده و این مدل با استفاده از روش GMM برآورد میشود. -Silicon Valley 2- Economic Geography 3- Krugman 4- Agglomeration 5- Neary 6- Duranton and Puga 7- Ciccone 8- Lall, Shalizi and Diechmann

9 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران 2- تمرکز و بهرهوري 3-2- ماهيت تمرکز و اثرات بالقوه روي بهرهوري 9 در پی کار کرگمن مبانی تئوریک متعددی جهت گسترش تئوری تمرکز انجام شد. بر اساس تعریف پورتر )9( تمرکز صنعتی بر میگردد به خوشهبندی جغرافیایی گروهی از شرکتها و نهادهایی که یک تولید ویژه و یا فعالیتهای اقتصادی با هم مرتبط هستند. چرا بنگاهها انتخاب میکنند که تمرکز جغرافیایی داشته باشند کروگمن )99( سه دلیل ممکن برای این سوال بیان کرد: اول اینکه تمرکز یک بازار کار ادغام شدهای ایجاد میکند. دوم اینکه درجه باالتری از تمرکز صنعتی از نهادهای تخصصی غیر تجاری حمایت کرده و سطح تخصصی شدن صنعت را بهبود دهد و اینکه سرریزهای اطالعات در مناطع تمرکز ویژه میتواند اثرات خارجی مثبت برای بهرهوری بنگاهها ایجاد کند. تمرکز به عنوان اثرات خارجی مثبت طبقهبندی میشود. در واقع صرفه جوییهای ناشی از تمرکز ابتدا توسط مارشال )90( مطرح شد. وی ادعا کرد که صرفهجوییهای ناشی از اثرات خارجی می تواند بوسیله منطقهای شدن صنایع کسب شود. زمانی که ستانده صنعتی به میزان کافی بزرگ است برای حمایت از تولیدات تخصصی تعداد زیادی بنگاه و قادر میسازد بنگاه ها از صرفه جویی های ناشی از مقیاس بهره ببرند متوسط هزینه تولید یک بنگاه به طور قابل توجهی کاهش خواهد یافت. به عبارتی مزایای منطقهای شدن صنایع )تمرکز( نهفته در ترویج ناهمگونی تولید کنندگان تخصصی از کاالهای واسطه ای در یک منطقه تخصصی و بنابراین مو لد سرریز اطالعات است. در نتیجه بسیاری از مطالعات این توضیحات را به عنوان علل تمرکز بسط دادند و اثرات تمرکز را به صرفه جوییهای ناشی از محلی شدن و صرفه جویی های ناشی از شهری شدن 3 طبقهبندی کردند. صرفه جوییهای ناشی از محلی شدن اشاره دارد به اینکه خوشه شدن بنگاه ها در یک صنعت میتواند کارایی را بهبود دهد در حالی که صرفه جویی های ناشی از شهری شدن 4 به این اشاره دارد که یک اثر افزایش کارایی به ارمغان آمده بوسیله تمرکز انواع گوناگون فعالیت ها در منطقه داده شده. اخیرا دانشمندان اغلب صرفه جوییهای ناشی از تمرکز را به اثرات خارجی مارشال- ارو- 9 5 رومر )MAR( و اثرات خارجی جاکوبز ارجاع میدهند. الزم به ذکر - برای دیدن بحث جامع در این زمینه به (2002) Thisse Fujita and مراجعه شود. 2- labor market pooling 3- Hill and Brennan, Rosenthal and Strange, Lammarino and McCann and Ellison et al. 4- Efficiency-Boosting 5 - Marshall Arrow Romer (MAR) externalities 6- Jacobs externalities

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 930 است در مجموع اثرات خارجی مثبت تمرکز سبب بهبود بهرهوری می شود. اثرات خارجی را می توان به پنج بخش اصلی شکست: خوشه ای شدن بنگاههای به هم پیوسته می تواند سبب 3 کاهش هزینه های مبادله تحمیل شده در هر واحد فاصله شود. تراکم بازار کار محلی فرصت های جویندگان کار و فرصتهای شغلی را بهبود میدهد روابط معامالتی جریان از انواع خاصی از اطالعات مربوط به کسب و کار و یا سرریز دانش را ایجاد میکند. خوشه ای شدن تولید کننده های مختلف در حمایت از تشکیل اتحاد کسب و 4 کار و تقویت رقابت محلی مفید است. تمرکز به طور معناداری صرفه جویی های ناشی از مقیاس را به جهت استفاده از زیرساخت ها )کاالی عمومی( نسبت به حالتی که بنگاه ها پراکنده هستند افزایش میدهد. با توجه به بهره گیری از اثرات جانبی مثبت بیان شده در باال شرکت های واقع در یک منطقه نسبتا متمرکز به بهره وری باالتر دست مییابند. با این حال این نکته نیز شایان ذکر است که زیان- 5 های ناشی از تجمیع انباشتگی در رشد منطقه ممکن است به دلیل بازدهی نزولی نسبت به مقیاس به وجود آید. درجه باالی شهرنشینی ممکن است در محیط نامطلوب برای شرکت ها انبوه مانند تراکم افزایش شدید رقابت هزینه های باالتر زمین و سایر نهادها و شدت رقابت در بازارهای ستانده منجر شود. این افزایش هزینه های تجارت ناشی از زیان های ناشی از تمرکز می تواند بر بهره وری بنگاه اثر منفی گذارد. و در نتیجه بهرهوری پایین تر برای شرکت های واقع در مناطق فضایی متمرکز القادر نهایت باید گفت شناسایی مزایای استفاده از صرفه جویی های ناشی از تمرکز یا زیان های ناشی از تمرکز در هر مورد خاص یک مسئله تجربی است. - شاخصهاي تمرکز صنعتی در یک تقسیم بندی از شاخص های تمرکز می توان آنها را به دو دسته شاخص های تمرکز مطلق و شاخص های پراکندگی تقسیم نمود. شاخص های تمرکز مطلق به چگونگی تقسیم بازار میان بنگاه ها توجه دارد در حالی که شاخص های پراکندگی توجه به میزان پراکندگی سهم بازار بنگاه های موجود در یک صنعت دارد. از جمله شاخص های مهم تمرکز مطلق می توان به 9 2 شاخص نسبت تمرکز چند بنگاه )K( شاخص هرفیندال-هیرشمن شاخص هانا و کی و - e.g., Beardsell & Henderson 2- Fan and Scott 3- Transaction Costs 4- Business Alliances 5- Agglomeration Diseconomies 6- K Firm Concentration Ratio. 7- Herfindahl Hirschman Index

939 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران شاخص انتروپی اشاره نمود. همچنین از جمله شاخص های مهم پراکندگی می توان به ضریب 5 4 3 تغییرات ضریب جینی و شاخص واریانس لگاریتم ها اشاره نمود )خداداد کاشی 9322-.)93 یک شاخص تمرکز صنعتی ایده آل باید دارای ویژگی های زیر باشد: 9 -همواره شاخص تمرکز باید رتبه بندی واحدی از تمرکز در بین صنایع ارائه نماید. -انتقال سهم بازار از یک بنگاه کوچکتر به یک بنگاه بزرگتر باید تمرکز صنعتی را افزایش دهد. 3 -باید آستانه ای از سهم بازار وجود داشته باشد که اگر بنگاهی با سهم بازاری کمتر از آن آستانه وارد بازار شد تمرکز صنعتی کاهش یابد و اگر بنگاهی با سهم بازاری کمتر از آن استانه از بازار خارج شد تمرکز صنعتی افزایش یابد. 4 -شاخص تمرکز باید بتواند نشان دهد که ادغام دو بنگاه حاضر در بازار موجب افزایش تمرکز می گردد. 3-- شاخص هرفيندال-هيرشمن بسیاری از مقاالت از این شاخص به عنوان شاخصی برای بیان تمرکز استفاده می نمایند که از آن جمله می توان به مقاالت شهنازی و ذبیحی دان )93( و صدرایی و همکاران )930( اشاره نمود. برای بیان میزان تمرکز بر مبنای این شاخص الزم است مجموع مجذورات سهم بازار کلیه بنگاه ها محاسبه گردد. فرمول محاسبه این شاخص به صورت زیر می باشد: ) 9( که در این رابطه شماره )9( سهم بازار بنگاه i ام و n تعداد کل بنگاه های حاضر در صنعت می باشد. مقدار حداقل این شاخص وقتی همه بنگاه ها دارای سهم بازاری مساوی با یکدیگر باشند حاصل می گردد. در این شرایط میزان پراکندگی سهم بازار بنگاه ها صفر است و میزان این شاخص برابر با می باشد. انتظار بر این است که در بازارهایی که ساختار آنها نزدیک به رقابت - Hannah and Kay Index. 2- Entropy Index. 3- Coefficient of Variation 4- Gini Coefficient 5- Variance of Logs

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 93 کامل است مقدار این شاخص نزدیک به صفر باشد زیرا تعداد بنگاه ها در این بازار بسیار زیاد است. برای بازار هایی که ساختار آنها نزدیک به انحصاری است این شاخص به عدد یک میل می نماید و در حالت انحصار کامل مقدار این شاخص برابر با یک می باشد. بنابراین شاخص هرفیندال-هیرشمن همواره عددی بین و یک می باشد )صدرائی جواهری 930(. 2-- شاخص اليسون گليسر بسیاری از تئوری هایی که در زمینه تمرکز جغرافیایی و مکان یابی فعالیت های صنعتی ارائه گردیدند توسط اقتصاددانانی فرموله شدند که تالش نمودند تا عامل مکان و فضا را به بدنه اصلی تئوری های اقتصادی پیوند زنند. از سوی دیگر بعد مکانی فعالیت های اقتصادی و روابط فضایی توجه بسیاری از جغرافیدانان را نیز به خود جلب کرده و در نتیجه همکاری و مشارکت این دو گروه از اندیشمندان و تلفیق اندیشه های آنها بود که زمینه برای شکل گیری قواعد مکان یابی فعالیت و تئوری های تمرکز جغرافیایی صنایع فراهم گردید )کالنتری 930(. یکی از شاخص 9 های مهم در محاسبه تمرکز جغرافیایی در صنعت شاخصی است که توسط الیسون و گلیسر )92( مطرح گردید. این شاخص بر اساس حداکثر کردن سود بنگاه های موجود در صنعت جهت استقرار در مکانی مناسب می باشد. این بنگاه ها مکان هایی را برای تولید خود انتخاب می کنند که سود انتظاری شان در آن مکان های تولید حداکثر شود. بنابراین این امر سبب می گردد که تمرکز جغرافیایی و تراکم بنگاه ها در آن مکان یا منطقه خاص بوجود آید. بر اساس این شاخص بنگاه ها با توجه به مزیت ها و امتیاز های طبیعی و همچنین سرریزهای صنایع مکان هایی که سودشان را حداکثر می کنند انتخاب می کنند. برای محاسبه شاخص الیسون و گلیسر فرض می کنیم که صنعت مورد بررسی شامل n واحد تولیدی و سطح مکانی مورد بررسی نیز شامل m استان یا منطقه باشد. بنابراین برای بنگاه kام تابع سود را می توان به صورت زیر تعریف نمود: ( ) ) ( در رابطه باال نشان دهنده موقعیت مکانی واحد kام است. ها واحدهای متعلق به منطقه i است و سودی می باشد که واحد kام از استقرار در منطقه i بدست می آورد. بیان کننده - Ellison & Glaeser

933 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران قابلیت سودآوری است که ناحیه i برای بنگاه های موجود در آن منطقه دارد و همچنین بیانگر مزیت های طبیعی این منطقه می باشد.به طور طبیعی هرچقدر که این مزیت های طبیعی برای یک منطقه بیشتر باشد واحدهای تولیدی بیشتری در آن منطقه برای حداکثر کردن سودشان متمرکز خواهند شد. نشان دهنده اثار سرریزهایی است که از واحدهای تولیدی غیر از واحد kام و مستقر در منطقه i نصیب واحد kام می شود. شاخص الیسون و گلیسر سهم اشتغال هر منطقه را از کل اشتغال سطح مورد بررسی را به عنوان مزیت طبیعی آن منطقه و قابلیت سودآوری در نظر می گیرد. اگر فرض کنیم که احتمال اینکه واحد kام در منطقه i مستقر شود برابر باشد با: { } ) 3( این رابطه بیان می کند که واحد kام با توجه به قابلیت سودآوری منطقه i که با عبارت ارزیابی می شود در مورد استقرار خود در منطقه تصمیم گیری می نماید. بنابراین واحد k با احتمال در منطقه i مستقر می شود. از آنجا که این شاخص قابلیت سودآوری یک منطقه را با سهم اشتغال آن منطقه می سنجد در نتیجه ارزش انتظاری قابلیت سودآوری منطقه i به صورت زیر فرض می شود: ) 4( در رابطه باال واریانس سهم اشتغال منطقه i از کل اشتغال کشور می باشد. نشان دهنده میزان حساسیت سود بنگاه ها به سودآوری منطقه و مناسب بودن آن مکان می باشد که به صورت زیر نشان داده شده است: ( ) ( ) )5( در این رابطه پارامتر میزان حساسیت سود بنگاه ها نسبت به مزیت طبیعی ناحیه i را اندازه گیری می کند. هرچه قدر این حساسیت بیشتر باشد بنگاه ها در نواحی که قابلیت سودآوری خوبی دارند و مزیت های طبیعی آنها بهتر است متمرکز خواهند شد. اگر این پارامتر عددی برابر با صفر باشد به این معنا است که مزیت طبیعی هیچگونه اهمیتی در سود بنگاه ها

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 934 ندارند و این باعث عدم تمرکز جغرافیایی بنگاه ها در منطقه می شود و اگر این پارامتر برابر با یک باشد نشان دهنده اهمیت بیش از حد مزیت های طبیعی در ایجاد تمرکز جغرافیایی است. نکته قابل توجه این شاخص وجود سرریزهای ناشی از واحدهای تولیدی است که در آن واحدهای تولیدی به دلیل کنار هم بودن می توانند از سرریزهای دانش و آموزش و همچنین سرریزهای تکنولوژی واحدهای مجاور دهنده این اثر می باشد. در نتیجه می توان نوشت: )همسایه( استفاده کنند. در رابطه اول متغیر ( ) ( )( ) )( متغیر { } در رابطه باال دارای توزیع برنولی می باشد به طوری که با احتمال یک و با همین احتمال مقدار آن برابر صفر خواهد بود. که در اینجا دهد. نشان مقدار آن همان مفهوم ذکر شده در باال را دارد و بیان کننده سرریزهای دانش و تاثیر آن در سودآوری بنگاه ها را نشان می بنابراین الیسون و گلیسر متغیر ( ) تمرکز جغرافیایی معرفی می نمایند که در این عبارت بررسی می باشد و سهم ناحیه i در اشتغال کل مناطق می باشد. دو متغیر را به عنوان معیاری برای محاسبه سهم منطقه i در اشتغال صنعت مورد و نشان دهنده مزیت های طبیعی و سرریزهای موجود در یک ناحیه معین باشند و دو پارامتر می توانند و اهمیت هریک از دو عامل فوق را در تمرکز جغرافیایی نشان می دهند. شاخص EG باید به گونه ای مطرح شود که بتواند اهمیت هر دو عامل ( ) به خوبی نشان دهد. و را در معیار محاسبه تمرکز یعنی خصوصیات همه مدل های انتخاب مکان بر این اساس است که به ترتیب مکان هایی انتخاب شود که باعث ایجاد ماکزیمم سود گردد بر اساس معادالت مطرح شده در باال می توان نوشت: ( ) ( )[ ( ) ] )2( برابر با شاخص هرفیندال می باشد که به صورت زیر معادله زیر در این معادله است. برای اثبات این معادله می توان به صورت زیر مطرح نمود:

935 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران و p را به جای اگر به جای قرار بدهیم قرار دهیم می توان ) ( را به صورت زیر نوشت: ( ) [( ) ] ( ) ( ) )( با استفاده از می توان نوشت: ( ) [ ( ) ( ) ( ) ] { ( ) [ ( ) ] ( ) } [( ) ] ( بر اساس مزیت طبیعی فرض می شود که ) ( و که باهم این مفهوم را می رسانند: ) )( ( ) (. همچنین. با ( ) ) ( ) طبق تعریف ما داریم: جایگزینی هریک از این روابط در معادله باال خواهیم داشت: ( ) [ ( )( ) ( ) ( )( ) ( )] ( )[ ( ) ] )90( و با توجه به اینکه می باشد رابطه را می توان برحسب نوشت: ( ) )99( رابطه شماره )99( بیان کننده رابطه EG سرریزهای دانش را شامل می شود. می باشد که اثر هر دو عامل مزیت های طبیعی و

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 93 4- مطالعات انجام شده مطالعات قابل توجهی در زمینه بررسی موقعیت و تمرکز جغرافیایی بر فعالیت های اقتصادی از گذشته تا به امروز انجام شده است. پیشینه کارهای تحلیلی و تجربی اساسی را می توان به 4 3 9 کارهای اولیه انجام شده توسط وبر )90( هوتلینگ )9( لوسچ )940( ایزارد )95( 5 گرنهات و گرنهاتت )925( در زمینه علم منطقه ای و نظریه مکان )موقعیت( مطرح نمود. اکثر این مطالعات وجود یک رابطه مثبت و معنادار را بین این دو متغیر بدست آوردهاند. برخی از مطالعات انجام شده در این زمینه به طور خالصه در ادامه به آن اشاره شده است. کیکونی و هال )9( در مقاله ای تحت عنوان "بهره وری و تراکم فعالیت های اقتصادی" به بررسی بهره وری و تراکم فعالیت های اقتصادی در آمریکا پرداختند. نتایج تحقیق آنها نشان می دهد که در آمریکا اگر تراکم )شدت( نیروی کار دو برابر شود بهروه وری نیروی کار درصد افزایش پیدا می کند. 2 هندرسن )003( در مقاله ای تحت عنوان "صرفههای ناشی از مقیاس مارشال " از داده های پانل در سطح بنگاه ها برای صنایع ماشین آالت و صنایع با تکنولوژی باال استفاده نمود تا بتواند تابع تولید را تخمین بزند. او دریافت که یک افزایش 90 تایی در تعداد بنگاه های با تکنولوژی باال باعث سرریز دانش می شود و بهره وری نیروی کار را تا 0 درصد افزایش می دهد. همچنین شواهد کمی از صرفه های ناشی از مقیاس مشاهده نمود. ماری و تیمینس )00( در مقاله ای تحت عنوان "تمرکز جغرافیایی و بهره وری بنگاه" تایید می کنند که بهره وری نیروی کار در صنایع با تمرکز باالی جغرافیایی و بازار نیروی کار متنوع و برای بنگاه ها در بازار نیروی کار بزرگتر بیشتر می باشد. با کنترل ناهماهنگی در بین صنایع موقعیت و بنگاه ها آنها یک اثر مثبت بر بهره وری را دریافتند که ناشی از تغییر در محلی سازی و شهرنشینی بود. - Weber 2- Hotelling 3- Lo sch 4- Isard 5- Greenhut and Greenhut 6- Ciccone and Hall 7- Henderson 8- Marshall's scale economies 9- Maré and Timmins

932 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران 9 کریستوفر )00( در مقاله ای تحت عنوان "بهره وری و تمرکز جغرافیایی صنعت: نقش اندازه بنگاه" به بررسی بهره وری و تمرکز جغرافیایی در صنعت پرداخت. نتایج حاصل نشان می دهد اول اینکه متوسط اندازه بنگاه به طور قابل مالحظه ای به وسیله یک افزایش در اشتغال صنایع در یک منطقه شهری افزایش پیدا می کند. دوم ارتباط مستقیم بین دستمزد کارگران صنعت و اشتغال محلی به شد ت بیشتر است از متوسط اندازه بنگاه از تعداد کل بنگاه ها که نشان می دهد اقتصاد محلی سازی ممکن است جنبه های سازمانی قابل توجهی داشته باشند. لی و همکارانش )090( در مقاله ای تحت عنوان "صرفههای ناشی از مقیاس مارشال و اثرات خارجی جاکوبز در کره" به بررسی نقش تمرکز بر بهره وری پرداخت. نتایج تحقیق نشان می دهد که وقتی بنگاه در یک ناحبه متمرکزتر واقع شود یا در یک ناحیه با رقابت باالتر بهره وری نیروی کار افزایش پیدا می کند که این ناشی از منافع ناشی از تمرکز می باشد. 3 هویی لین و همکارانش )099( در مقاله ای تحت عنوان "تمرکز و بهره وری: شواهد در سطح بنگاه از صنعت نساجی چین" به بررسی رابطه میان تمرکز جغرافیایی و بهره وری پرداخت. نتایج یک ارتباط U شکل و معکوس بین تمرکز جغرافیایی و بهره وری نشان می دهد و بیان می کند وقتی تمرکز جغرافیایی بهره وری بنگاه را افزایش می دهد اما اگر تمرکز جغرافیایی خیلی افزایش پیدا کند باعث ایجاد تاثیر معکوس خواهد شد. 4 فیلیپ و همکاران )099( در مقاله ای تحت عنوان " مت رکز فضایی و سطح بهره وری بنگاه در فرانسه" به بررسی رابطه میان تمرکز جغرافیایی و بهره وری پرداخت. نتایج نشان می دهد که بنگاه های فرانسه از صرفه های محلی سازی در کوتاه مدت منفعت کسب می کنند. همچنین نتایج اختالف بسیار ناچیزی بین موقعیتی که بهره وری بنگاه را ماکزیمم می کند و موقعیتی که بنگاه عمال انتخاب می کند وجود دارد. ژانگ )095( در مقاله ای تحت عنوان "تحلیل همبستگی بین تاثیر تجمیع از خدمات تولید و بهره وری نیروی کار صنایع کارخانه ای در چین" به بررسی تاثیر تجمیع بر بهره وری پرداختند. در این تحقیق از داده های پانل برای 39 استان در کشور چین برای سال های 005 تا 099 استفاده شده است. نتایج بررسی نشان می دهد که تجمیع تخصصی از خدمات تولیدی می تواند - Christopher 2- Lee, Jang, and Hong 3- Hui-Lin LIN et al. 4- Philippe Martin et al.

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 93 تاثیر گذارد بر بهره وری نیروی کار در صنایع کارخانه. که این تجمیع در بعضی مناطق تاثیر منفی و در بعضی نقاط دارای تاثیر مثبت بر بهره وری نیروی کار تولیدی داشته است. مهرگان و تیموری )939( ) در مقاله ای تحت عنوان "محاسبه شدت تمرکز جغرافیایی صنایع در بین استان های کشور" به محاسبه شدت تمرکز صنعتی در بین استان های کشور پرداختند که نتایج تحقیق نشان می دهد بیش از نیمی از صنایع اقتصاد ایران دارای تمرکز جغرافیایی بسیار شدید می باشند به طوری که صنعت تولیدی ماشین آالت اداری حسابگر و محاسباتی با میزان %59 باالترین تمرکز و صنایع تولید مواد غذایی و تولید محصوالت الستیکی به ترتیب با میزان 0/00 و 0/005 دارای کمترین میزان تمرکز جغرافیایی می باشند. مهرگان و تیموری )939( ) در مقاله ای تحت عنوان "ارزیابی تمرکز جغرافیایی استانی صنعت و عواملی موثر بر میزان آن در ایران" به بررسی تمرکز جغرافیایی استانی در صنعت و عوامل موثر بر میزان آن در ایران پرداختند. نتایج تحقیق نشان می دهد سه استان سمنان قزوین و تهران به ترتیب دارای بیشترین تمرکز جغرافیایی فعالیت های مختلف در خود می باشند. همچنین سه عامل موجودی سرمایه انسانی دسترسی به حمل و نقل و دسترسی به بازار مصرف به ترتیب بیشترین تاثیر معنی دار را بر میزان تمرکز جغرافیایی صنایع در بین استان ها دارند. 5- مبانی نظري مدل در این قسمت دو مدل بر اساس کار کیکونی و هال )9( تحت عنوان "بهرهوری و چگالی فعالیت اقتصادی" ارائه میشود. مدل 3 : بازدهی فزاینده از اثرات خارجی در نواحی با چگالی باال با فرض بازدهی فزاینده از اثرات خارجی در نواحی با چگالی شروع میکنیم. فرض میشود عوامل تولید نیرویکار) n ( و زمین )a( هستند و سرمایه به عنوان عامل تولید در این مدل وارد نشده است.( ( تابع تولید است که محصول تولید شده در یک واحد از فضا )مثال کیلومتر مربع( است. فرض شده که اثرات خارجی به طور ضربی بر یک معیار خاص از چگالی یعنی محصول هر واحد فضا وابسته باشد. کشش تولید نسبت به چگالی ثابت و کشش محصول نسبت به اشتغال ثابت و α است: ( ) است و ( ) ( ) ( ) ) 9(

93 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران نیروی کار استخدام شده در یک شهرستان) ) به طور همگن در استان توزیع شده است. کل محصول شهرستانc ) ( ) ( ) ( است. تکنولوژی مشترك در سطح شهرستان توسط تابع تولید بدست آمده با حل این معادله برای محصول توصیف شدهاست: ) ( که حاصل کشش تولید )α( و کشش اثرات خارجی )λ( یعنی γ است. )α( اثر ازدحام و )λ( اثر تجمیع را اندازهگیری میکند. شواهد تجربی نشان میدهد که اثر خالص به نفع تجمیع است. سپس جمعیسازی در سطح استان انجام میشود. باشد. محصول در استان به صورت : که ( ) مجموعه شهرستانها در سطح استان s و بنابراین بهرهوری نیرویکار در استان ( ) تعداد کارگران در استان S است و شاخص چگالی عوامل ) ( ) ( تعریف شدهاست: و به صورت زیر ( ) ( ) ) 3( چنانچه اشتغال هر واحد فضا در شهرستان c و اشتغال هر واحد فضا در استانS اشتغال هر واحد فضا در سطح کشور باشد شاخص چگالی به سه مولفه تجزیه میشود: ( ) ( ) ( ) ) 4( اثر چگالی استان به یک اثر استان که بستگی به ارتباط چگالی متوسط استان به چگالی ملی و یک فاکتور که بستگی به نابرابری چگالی بین شهرستانها درون یک استان دارد. عبارت آخر و همچنین مجموع چگالی شهرستان نسبت به چگالی استان که با نمای ) ( افزایش مییابد تجزیه میگردد. اگر متوسط چگالی در استان S با متوسط چگالی در سطح ملی مساوی باشد ) ) آنگاه بهرهوری در سطح استان تنها بستگی به توزیع اشتغال بین استانها دارد.

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 940 تحت شرایط نئوکالسیک با کمتر از یک پیش بینی خواهد شد که با افزایش متوسط چگالی بهرهوری کمتر شود و بهرهوری کمتر در استانهایی با تراکم باال بدلیل ازدحام در این نواحی به وجود میآید. ولی اگر اثرات تجمیع بر اثرات ازدحام غلبه کند چگالی اثر مخالفی دارد. استانهای با متوسط چگالی باالتر سطح بهرهوری باالتری خواهند داشت. مدل 2 : بازدهی فزاینده از تنوع بيشتر محصوالت واسطه در نواحی چگالی در دومین مدل فرض میشود بازدهی فزاینده در تولیدکاالهای واسطه محلی وجود دارد. در این مدل به چگالی یک نقش صریح و مشخصی داده شدهاست و تابع تولید برای ساخت کاالی نهایی در هر واحد فضا به صورت زیر در نظر گرفته شدهاست: ( ) [ ] ) 5( m مقدار نیروی کار است که به طور مستقیم در ساخت کاالی نهایی استفاده میشود i مقدار خدمات نهاده مرکب است که نمیتواند به خارج از آن محدوده حمل گردد بازدهی کاهنده نسبت به دو نهاده متغیر بر هر واحد فضا را نشان میدهد)اثر ازدحام( و β یک پارامتر توزیع)اثر تجمیع( است. خدمات ترکیبی (i) از خدمات متمایز تولید( X(tساخته شدهاست که توسط t μ شاخصسازی شده است. با تابع تولید دارای کشش جانشینی ثابت (( ( ) ( ) که z محصوالت واسطهای متنوع تولید شده است. نوع صفر تا z در دسترس هستند. پارامتر μ است. بزرگتر یعنی جانشینی یک محصول برای سایر کم است و تولیدکننده آن محصول قدرت انحصاری دارد. تحت فروض استاندارد اسپنس-دیسیت- برتراند μ حاشیه قیمت است. همچنین فرض شده است که پرداخت میشود و سازنده کاالی واسطه قیمت کاال را سود 9 استیگلیتز از رقابت واحد نیرویکارx واحد تولید میکنند. به نیرویکارw μ تعیین میکند که یک ) μ) بدست میآورد. با آزادی ورود به تولید کاالی واسطه این سود به صفر می رسد- هزینه ثابت از سود عملیاتی ناشی از قدرت بازاری جبران می شود. سطح محصول در نقطه سود صفر به صورت رابطه )( است: - Spence Dixit- Stiglitz 2- Bertrand

949 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران ) ( با قرار دادن این مقدار برای همه نهاده های خدمات در تابع تولید خدمات ترکیبی: ) 2( i در تولید است. به دلیل اینکه واحد نهاده واسطه استفاده شدهاست بنابراین بهرهوری فرآیند ساختن i μ است. بهرهوری با تنوع کاالهای واسطه در دسترس افزایش مییابد. فضاهای چگالتر تنوع بیشتری دارند زیرا تولیدکنندگان خدمات واسطه بیشتری میتوانند تولید کنند. این یک نتیجه ارتباط مثبت بین چگالی و بهرهوری است. شکل کاب داگالس تکنولوژی محصول نهایی اشاره دارد که سهم محصول)تولید( نهایی پرداخت شده به طور مستقیم به نیرویکار β است بنابراین β ( ) میشود. سهم پرداخت شده به زمین ) ( است. در یک تعادل ورود آزاد همه محصول به زمین تعلق نمیگیرد و به نیرویکار هم به طور مستقیم و هم غیرمستقیم در تجارت خدمات واسطه تعلق میگیرد. بنابراین ( ) که کل نیرویکار استخدام شده در آن واحد فضا است. این روابط حاکی از آن است که توزیع تعادلی نیرویکار در اشتغال مستقیم در تولید کاالهای نهایی توسط پارامترهای سهم تحت تاثیر قرار گرفته است. β ) ( سهم باقی مانده (β ( از نیرویکار خدمات واسطه تولید میکنند. به دلیل اینکه کل نیرویکار اختصاص یافته به خدمات واسطه و مقداری که هر یک تولید میکنند مشخص است بنابراین مقدار خدمات متنوع به صورت زیر است: ( β) ) ( تنوع محصول واسطه چنانچه توسط z اندازه گیری شده نسبتی از چگالی است با اضافه کردن مقدار تعادلی z به معادله )2( i را میتوان تعیین کرد و با قرار دادن m و i در تابع تولید برای کاالهای نهایی تابع تولید ادغام شده بدست میآید:

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 94 ) 90( جایی که تابعی از سایر ثابت ها است و تابع کشش تولید به صورت زیر است: [ ( )(μ )] ) 99( مجددا پارامتر α اثرات ازدحام را توصیف میکند که)بهرهوری کمتر در نتیجه ازدحام نیرویکار بیشتر بر هر واحد فضا(. برای گسترش کاالهای واسطه متمایز شده مهم است که β باشد و همچنین آنها جانشین خوبی برای یکدیگر نباشند) μ( چگالی باال یک اثر منفی دارد زیرا تنوع بیشتری از محصوالت واسطه را ممکن میسازد. البته با یک μ به اندازه کافی باال و یک β به اندازه کافی کم تابع تولید میتواند بازدهی فزاینده داشته باشد جایی که اثر مناسب چگالی بر اثر ازدحام آن غلبه کرده است. در این تعادل تهیه نهاده واسطه توسط بازار ناکارا است زیرا منجر به انحراف از قیمتگذاری انحصاری میشود. بنابراین دولت یا یکپارچگی عمودی بنگاههای موجود آن را تولید میکند که کشش محصول بدست آمده نسبت به نیرویکار مشابه حالت رقابت انحصاری است. اگر معیار مقدار را نرماالیز شود مانند قبل میتوان فرض کرد که نیرویکار در بین واحد فضاهای یک شهرستان به طور یکسان توزیع شده است. تابع تولید شهرستان به صورت ) ( خواهد بود که جمعیسازی آن برای سطح استان مانند قبل است. هیچ تفاوتی بین مدل اثرات خارجی و مدل تنوع محصوالت واسطه وجود ندارد. در مدل قبل سرمایه وارد نشدهاست اکنون چنانچه تابع تولید محصول تولید شده در هر واحد فضا در شهرستان c توسط استخدام کار و n c k c ماشین به صورت زیر باشد. نیروی [( ) ] ( ) ) 9( که یک تکنولوژی خنثی هارودی برای استان S و یک معیاری از کارایی نیرویکار در سطح شهرستان است. مانند قبل کشش کمتر از یک است که مقدار سهم زمین در پرداختهای عوامل است. مقدار نیرویکار و سرمایه استخدام شده در شهرستان و به طور یکسان بین همه واحد فضاها در شهرستان توزیع شده است. بنابراین کل محصول در شهرستان C به صورت زیر است:

943 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران [( ) ( ) ] ( ) ) 93( با حل برای محصول هر واحد فضا: [( ) ( ) ] ) 94( مجددا بزرگتر از یک است. اگر حاصل کشش تولید) ) که کمتر از یک است و کشش اثرات خارجی λ است که λ بزرگتر از یک باشد اثرات تجمیع بر ازدحام مسلط است. در رابطه با سرمایه این فرض وجود دارد که قیمت اجاره سرمایه r در همه مکانها مشابه است. سپس از تابع تقاضای عوامل استفاده میشود و قیمت عوامل در آن قرار داده تا مقدار عوامل بدست آید: ) 95( بنابراین تکنولوژی شهرستان به صورت زیر می شود: ( ) ) 9( که یک ثابت است که وابسته بر نرخ بهره است و کشش ها برای ضریب تکاثر تکنولوژی استان( w ) و برای نهاده شهرستان θاست که: ( ) ) 92( و ) 9(

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 944 با فرض اینکه کارایی نیروی کار بستگی خطی- لگاریتمی بر متوسط سالهای تحصیل نیروی کار h دارد. که که کشش تحصیالت است و قرار دادن این رابطه در معادله )9( و جمعیکردن آن در سطح شهرستان: که ( ) ) 9( ( ) ( ) فرم تابعی مانند قبل دارد با کشش θ به جای ساده. مقدار میتواند از معادله) 9 ( محاسبه شود. ارتباط بین و تحت این فر ض های جایگزین شاخص چگالی و واحدهای کارای نیرویکار به جای نیرویکار برای یک است. با توجه به تصریح تصادفی معادله )9( کیکونی و هال )9( بهرهوری صورت لگاریتم- خطی تابعی از ارتباط بهرهوری با چگالی به صورت زیر بدست آوردند: β نزدیک به ( ) ) 0( را به بر اساس این مدل نظری و با توجه به سایر مطالعات در خصوص عوامل تعیین کننده بهرهوری بنگاهها معادله )9( برای آزمون تجربی اثر تمرکز بر بهرهوری مورد استفاده قرار میگیرد. ) 9( در این معادله متغیرها عبارتند از: :PRO بهرهوری صنایع :EG شاخص تمرکز الیسون گلیسر K: ذخیره سرمایه L: نیروی کار :R&D هزینههای تحقیق و توسعه لحاظ درجه توان برای تمرکز بدین امکان وجود ارتباط U معکوس شکل میان تمرکز و بهره- وری است. همچنین متغیر ضربی الیسون گلیسر در نیروی کار بیانگر تاثیر ضربی این دو متغیر بر

945 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران بهرهوری دارد به عبارتی مثبت بودن این ضریب بدین معناست که تمرکز بیشتر عالوه بر تاثیر مستقیم بر بهرهوری از طریق بهبود کیفیت نیروی کار نیز سبب بهبود بهرهوری میشود. 6- برآورد مدل تحقيق هنگامیکه در مدل دادههای تلفیقی متغی ر وابسته به صورت وقفه در طرف راست ظاهر میشود دیگر برآوردگرهای OLS روشهای برآورد دو مرحلهای 2SLS 9 سازگار نیست )هیشائو آرالنوو باند و بالتاجی 95( و باید به 3 )اندرسون و هشیائو( یا گشتاورهای تعمیم یافته GMM 4 متوسل شد. ماتیاس و سوستر بیان میکنند که برآورد 2SLS ممکن است به دلیل مشکل در انتخاب ابزارها واریانسهای بزرگ برای ضرایب به وجود آورد و برآوردها از لحاظ آماری معنی دار نباشد. از آنجا که متغیرهای بهرهوری و تمرکز ارتباطات درونی با یکدیگر دارند و به عبارتی تمرکز فعالیت صنعتی بر بهرهوری و بهرهوری بر تمرکز موثر است و چنانچه این ارتباط درونی در نظر گرفته نشود برآوردها تورش دار میشود و همچنین متغیر تمرکز فعالیتهای صنعتی ارتباط درونی سایر متغیرهای کنترل مدل دارد که باعث ایجاد همخطی در مدل میشود از روش برآورد سیستمی گشتاورهای تعمیم یافته GMM آرالنو- باور/ بلوندل- 5 باند استفاده شده است. در این روش ارتباط درونی بین متغیرها در نظر گرفته میشود و با استفاده از متغیرهای وابسته وقفه دار باعث از بین رفتن هم خطی در مدل میشوند. قابل ذکر است که روش سیستمی آرالنو- باور/ بلوندل- باند را تحت شرایط زیر میتوان استفاده کرد: 9- تعداد مقاطع )N( زیاد و تعداد سالهای )T( کم باشد که در این مقاله تعداد مقطعها 3 و تعداد سالها 90 سال است. - ارتباط متغیرها خطی باشد که در این مقاله رابطهای که تخمین زده میشود خطی است. 3- متغیرهای مستقل اکیدا برونزا نباشد به این معنی که وابسته به گذشتهاش باشد و یا ارتباط با جمله اخالل داشته باشند )که در مدل این تحقیق متغیرهای تمرکز فعالیت صنعتی با متغیر بهرهوری ارتباط دارد و بنابراین با جمله اخالل وابستگی دارد(. 4- اثرات ثابت در مدل در نظر گرفته شود. 5- متغیر سمت چپ معادله پویا باشد یعنی وابسته به گذشته آن باشد که در مدل برآوردی از بهرهوری به این صورت است. - Hsiao 2- Arrelano and Bonad 3- Anderson and Hsiao 4- Matyas sevestre 5 - Arellano-Bover/Blundell-Bond

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 94 با توجه به این مباحث در این مقاله معادله )9( بوسیله روش سیستمی گشتاور تعمیم یافته آرالنو- باور/ بلوندل- باند برای 3 گروه صنعت کارخانهای ایران طی سالهای 932 تا 93 برآورد شده است. برای ایجاد اطمینان در خصوص مناسب بودن روش تخمین GMM از آزمون سارگان استفاده شده است. که برای اثبات شرط اعتبار تشخیص بیش از حد یعنی صحت و اعتبار متغیرهای ابزاری به کار میرود. فرضیه صفر این آزمون نشان دهنده متغیرهای ابزاری مناسب است. از آنجا که تمرکز فعالیت صنعتی بر بهرهوری تاثیرگذار است و همچنین بهرهوری نیز بر تمرکز فعالیتهای صنعتی تاثیر دارد متغیر تمرکز فعالیت صنعتی به عنوان متغیر درونزا در برآورد مدل رشد تعریف شده است. بر اساس نتایج برآورد طبق جدول )( تمرکز فعالیت صنعتی دارای تاثیر مثبت بر بهرهوری بوده و نتیجه در سطح اهمیت %9 معنادار میباشد. همچنین ضریب برآورد شده برای توان دوم تمرکز منفی است و بیانگر وجود ارتباط U معکوس شکل میان تمرکز و بهرهوری است. بر اساس دیگر نتایج تاثیر بهرهوری دوره قبل نیروی کار و تحقیق و توسعه بر بهرهوری مثبت و معنادار است. همچنین ضریب برآوردی متغیر ضربی الیسون گلیسر در نیروی کار مثبت و معنادار است. این نتیجه نشان میدهد که تمرکز بیشتر عالوه بر تاثیر مستقیم بر بهرهوری از طریق بهبود کیفیت نیروی کار سبب بهبود بهرهوری نیز شده است. مقادیر آزمون سارگان نیز در انتهای جدول )( گزارش شده است. طبق نتایج این آزمون صحت اعتبار نتایج مدل آزمون شده بر اساس روش GMM را تایید میشود.

942 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران Prob 0/000 جدول )2(: نتایج برآورد مدل تحقيق انحراف استاندارد ضرایب 0/0 4/34 متغیرهای مستقل ( ) 0/000 0/000 /4 0/53 99/3-9/4 0/000 9/2-3/ 0/000 900/ 22/5 0/000 44/ 94/5 0/000 9/ 9/ 0/000 99/ عرض از مبدا 52/3-0/000-454905/2 Wald chi2 0/9 93/05 Sargan test متغیر ابزاری برای معادله سطح شامل وقفههای تفاضل متغیر بهرهوری است[ منبع: محاسبات پژوهش]. 7- نتایج تحقيق و پيشنهادات این مقاله به بررسی تاثیر تمرکز جغرافیایی بر بهره وری در صنایع کارخانه ای در ایران می پردازد. داده های به کار گرفته شده برای سال های 93-935 می باشد. آمار و اطالعات بر اساس آمار وارقام منتشر شده توسط مرکز آمار ایران است. بر این اساس با استفاده از شاخص الیسن گلیسر که به عنوان یکی از بهترین شاخصهای محاسبه کننده تمرکز جغرافیایی می باشد میزان تمرکز صنایع کشور محاسبه شده است. سپس با استفاده از مدل نظری کیکونی و هال )9( و سایر مطالعات بررسی شده قبلی در این زمینه مدل تجربیا در خصوص عوامل تعیین کننده بهرهوری بنگاهها برای آزمون تجربی اثر تمرکز بر بهرهوری طراحی شده است. از آنجا که اگر در مدل دادههای تلفیقی متغی ر وابسته به صورت وقفه در طرف راست ظاهر میشود از این رو در این مقاله از روش GMM استفاده شده است. در مدل تجربی بهکار گرفته شده متغیر بهره وری به عنوان متغیر وابسته می باشد. متغیر های مستقل معادله عبارت است از: شاخص الیسون گلیسر توان دوم شاخص الیسون گلیسر متغیر بهره وری با یک وقفه ذخیره سرمایه نیروی کار هزینههای تحقیق وتوسعه و متغیر ضربی الیسون گلیسر در نیروی کار. لحاظ درجه توان برای تمرکز بدین امکان وجود ارتباط U معکوس شکل میان تمرکز و بهرهوری است. همچنین متغیر ضربی الیسون گلیسر در نیروی کار بیانگر تاثیر ضربی

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 94 این دو متغیر بر بهرهوری دارد به عبارتی مثبت بودن این ضریب بدین معناست که تمرکز بیشتر عالوه بر تاثیر مستقیم بر بهرهوری از طریق بهبود کیفیت نیروی کار نیز سبب بهبود بهرهوری می- شود. بر اساس نتایج برآورد شده تمرکز فعالیت صنعتی دارای تاثیر مثبت بر بهرهوری بوده و نتیجه در سطح اهمیت %9 معنادار میباشد. این اثر مثبت نشان میدهد ایجاد تمرکز فعالیتها توانسته سبب ایجاد سرریزهای مثبت فعالیتها بر هم شده و بازدهی ناشی از تجمیع ایجاد کند. همچنین ضریب برآورد شده برای توان دوم تمرکز منفی است و بیانگر وجود ارتباط U معکوس شکل میان تمرکز و بهرهوری است. بدین معنا که با افزایش تمرکز بازدهیهای ناشی از تجمیع با نرخ کاهنده افزایش یافته است. بر اساس دیگر نتایج تاثیر بهرهوری دوره قبل نیروی کار و تحقیق و توسعه بر بهرهوری مثبت و معنادار است. همچنین ضریب برآوردی متغیر ضربی الیسون گلیسر در نیروی کار مثبت و معنادار است که نشان میدهد تمرکز بیشتر عالوه بر تاثیر مستقیم بر بهرهوری از طریق بهبود کیفیت نیروی کار نیز سبب بهبود بهرهوری شده است. طبق نتایج آزمون سارگان نیز صحت اعتبار نتایج مدل آزمون شده بر اساس روش GMM را تایید میشود. بر اساس این نتایج تمرکز فعالیتهای صنعتی از طریق ایجاد بازدهیهای ناشی از تجمیع می- تواند موتور محرکه بهرهوری اقتصادی فعالیتهای صنعتی و به دنبال آن توسعه منطقهای در ایران باشد. زیرا با افزایش تمرکز استفاده از امکانات به صورت تخصصیتر و با اولویت دقیقتر قابل انجام است. الزم به ذکر است که افزایش همکاری و فعالیتهای مشارکتی در صورت موفقیت هزینه کمی به همراه خواهد داشت. قابل توجه است که انتخاب درست تمرکز فعالیتهای صنعتی اثرات مهمی بر توسعه اقتصادی این فعالیتها خواهد داشت. بنابراین بر اساس این نتایج پیشنهاد میشود سازمانهای مرتبط با فعالیتهای صنعتی کشور از جمله وزارت صنعت معدن و تجارت و شرکت شهركهای صنعتی و همچنین سازمانهای برنامهریز از جمله معاونت راهبردی ریاست جمهوری محوریت سیاستهای توسعه صنعتی و آمایش منطقهای خود در زمینه صنعتی را بر ایجاد تمرکز فعالیتها از جمله توسعه خوشههای صنعتی و شهركهای صنعتی تخصصی قرار دهند. منابع خداداد کاشی فرهاد )9322( "ساختار و عملکرد بازار: نظریه و کاربرد آن در بخش صنعت ایران" تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی.

94 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران خداداد کاشی فرهاد )93( "اقتصاد صنعتی )نظریه و کاربرد(" چاپ دوم. تهران :سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها )سمت( مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی. شهنازی روح اله محمد سعید ذبیحیدان )93(. "شناسایی ارتباطات عناصر بازار در صنایع کارخانه ای ایران" فصلنامه تحقیقات مدل سازی اقتصادی شماره 9 صص.924-953 صدرائی جواهری احمد )930( "اقتصاد صنعتی" تهران: سازمان مدیریت صنعتی. صدرای جواهری احمد محمد سعید ذبیحیدان علی بالغی) 930 ( "بررسی اثر تبلیغات و تمرکز صنعتی بر سودآوری در صنعت مواد غذایی و آشامیدنی ایران" مجله اقتصاد کشاورزی جلد پنجم شماره سوم صص 0-93. کالنتری خلیل ) 930 ( "برنامه ریزی و توسعه منطقه ای )تئوری ها و تکنیک ها(" چاپ اول تهران: انتشارات خوشبین. مهرگان نادر و یونس تیموری )939( "محاسبه شدت تمرکز جغرافیایی صنایع در بین استان های کشور" فصلنامه پژوهش ها وسیاست های اقتصادی سال بیستم شماره 9 صص 9-925. مهرگان نادر و یونس تیموری )939( "ارزیابی تمرکز جغرافیایی استانی صنعت و عوامل موثر بر میزان آن در ایران" جغرافیا و آمایش شهری-منطقه ای شماره 5 صص.90-905 Christopher H. Wheeler, (2006), Productivity and the geographic concentration of industry: The role of plant scale, Regional Science and Urban Economics, Volume 36, Issue 3, May 2006, Pages 33 330. Ciccone, A., & Hall, R. E., (996), Productivity and the density of economic activity, The American Economic Review, 86, 54 70. Ciccone, A., (2002), Agglomeration effects in Europe, European Economic Review, 46, 23 227. Duranton, G., & Puga, D., (2004), Micro-foundations of urban agglomeration economies, In Vernon Henderson, & Jacques- François Thisse (Eds.), Handbook of regional and urban economics, 4, Amsterdam: North-Holland. Ellison, G., & Glaeser, E. L., (997), Geographic concentration in US manufacturing industries: A dartboard approach, Journal of Political Economy, 05, 889 927.

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 950 Ellison, G., Glaeser, E. L., & Kerr, W. R., (2009), What causes industry agglomeration? Evidence from coagglomeration patterns, NBER Working Paper No. 3068. Henderson, J. V., (2003), Marshall's scale economies, Journal of Urban Economics, 53, 28. Hill, E. W., & Brennan, J. F., (2000), A methodology for identifying the drivers of industrial clusters: The foundation of regional competitive advantage, Economic Development Quarterly, 4, 65 96. Hui-Lin LIN., Hsiao-Yun LI. and Chih-Hai YANG, (20), Agglomeration and productivity: Firm-level evidence from China's textile industry, China Economic Review, 22, 33 329 Iammarino, S., & McCann, P., (2006), The structure and evolution of industrial clusters: Transactions, technology and knowledge spillovers, Research Policy, 35, 08 036. Krugman, P., (99), Increasing returns and economic geography, Journal of Political Economy, 99, 483 499. Krugman, P., (998), What's new about the new economic geography?, Oxford Review of Economic Policy, 4, 7 7. Lall, S. V., Shalizi, Z., & Diechmann, U., (2004), Agglomeration economies and productivity in Indian industry, Journal of Development Economics, 73, 643 673. Lee, B. S.,Jang, S., & Hong,S.Y., (200), Marshall's scale economies and Jacobs' externality in Korea: The role of age, size and the legal form of organization of establishments, Urban Studies, 47, 33 356. Maré, D. C., & Timmins, J., (2006), Geographic concentration and firm productivity, Motu Working Paper 06 08. Neary, J. P., (200), Of hype and hyperbolas: Introducing the new economic geography, Journal of Economic Literature, 39, 536 56. Porter, M. E., (998), On competition, Harvard Business School Press. Rosenthal, S. S., & Strange, W. C., (200), The determinants of agglomeration, Journal of Urban Economics, 50, 9 229. Zhang, Lixia, (205), Correlation Analysis between Agglomeration Effect of Producer Service and Manufacture Labor Productivity in China, American Journal of Industrial and Business Management, 5, -0.

959 بررسی تاثیر تمرکز اقتصادی بهرهوری در صنایع کارخانهای ایران پيوست )3(: خروجی نرم افزار از برآورد مدل pro kl egnew eg2new rd lnl eglnl, lags() maxldep(2) twostep endog(egnew) artests(2) note: egnew dropped because of collinearity System dynamic panel-data estimation Number of obs = 69 Group variable: id Number of groups = 23 Time variable: yr Obs per group: min = 3 avg = 3 max = 3 Number of instruments = 7 Wald chi2(7) = 45405.72 Prob > chi2 = 0.0000 Two-step results ----------------------------------------------------------------------- ------- pro Coef. Std. Err. z P> z [95% Conf. Interval] -------------+----------------------------------------------------- ----------- pro L. 4.340856.088448 49.25 0.000 4.68095 4.5366 egnew 86.344 29.46062 40.27 0.000 28.602 244.086 kl -32.2946.26902-25.45 0.000-34.7884-29.80737 eg2new -9.94068.5344437-37.3 0.000-20.9887-8.8939 rd 94.497 44.67953 4.35 0.000 06.924 282.062 lnl 877.5552 00.602 8.72 0.000 680.3628 074.748 eglnl 68.9667 2.96599 47.74 0.000 593.5538 644.3796 _cons -9857.323 29.556-8.08 0.000-2247.6-7467.037 ----------------------------------------------------------------------- ------- Warning: gmm two-step standard errors are biased; robust standard errors are recommended. Instruments for differenced equation GMM-type: L(2/3).pro L(2/.).egnew Standard: D.kl D.egnew D.eg2new D.rd D.lnl D.eglnl Instruments for level equation GMM-type: LD.pro LD.egnew Standard: _cons. estat sargan Sargan test of overidentifying restrictions H0: overidentifying restrictions are valid

فصلنامه تحقیقات توسعه اقتصادی زمستان 933 95 chi2(9) = 3.04546 Prob > chi2 = 0.606